Zastanawiasz się czym jest dieta bezglutenowa? Stoisz przed ostateczną decyzją podjęcia się kuracji? Z tego artykułu dowiesz się wszystkiego na temat diety bezglutenowej, a także mechanizmów jej działania, zalet i wad stosowania.
Aby zilustrować ten problem, zaczniemy od podstaw, przybliżając definicję produktów zbożowych oraz glutenu.
Oczywiście, jeśli zastanawiasz się nad świadomym żywieniem i umiejętnością układania profesjonalnych jadłospisów, możesz także rozważyć ukończenie kursu dietetyki online.
Nauczysz się nie tylko jak układać diety, ale również zdobędziesz wiedzę i umiejętności potrzebne do zdrowego i świadomego życia.
Zboża i produkty zbożowe
Oczywiście zboża i powstałe z ich przetworzenia produkty, stanowią podstawę żywienia człowieka.
W konsekwencji, w zdrowej diecie, powinniśmy skupić się głównie na węglowodanach złożonych, ponieważ sacharydy stanowią największy odsetek procentowy dobowego zapotrzebowania na składniki odżywcze.
Produkty pełnoziarniste są bogate w błonnik i są odżywczo cenniejsze od wysoko przetworzonej żywności.
Rodzaj węglowodanów i ich zawartość w pożywieniu, ma istotny wpływ na stan zdrowia człowieka.
Podsumowując, nadmiar lub niedobór węglowodanów w diecie zwiększa ryzyko rozwoju chorób dietozależnych. Mianowicie cukrzycy, miażdżycy, otyłości czy nowotworów.
Czym jest gluten?
Owocem zbóż jest ziarniak, czyli ziarno, które składa się z bielma, zarodka oraz okrywy owocowo-nasiennej (łuski).
Przede wszystkim zarodek jest najważniejszą częścią ziarna zbóż. Gluten to kompleks białek, które znajdują się w zarodku pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa, a także ich pochodnych oraz odmian mieszańcowych, takich jak pszenżyto.
Gluten jest mieszaniną białek roślinnych, gliadyny oraz gluteiny.
Właśnie dlatego dzięki obecności glutenu ciasto na chleb lub spód do pizzy ma lepko-sprężystą strukturę, czyli jest elastyczne, kleiste i ciągliwe, a jego tekstura jest odpowiednia.
Dodatkowo, gluten wiąże tłuszcz z wodą, co sprawia, że emulguje i stabilizuje ciasto.
Tymczasem, dla wielu osób codzienność bez świeżego, pachnącego chleba glutenowego nie jest po prostu możliwa.
Pieczywo stanowi podstawę wielu śniadań, w związku z tym produkty zbożowe to idealny pomysł na zdrowy posiłek.
Gluten jest doskonałym nośnikiem aromatów, dlatego dodawany jest również do przypraw (walory smakowe).
Pszenica oprócz węglowodanów, zawiera również do 15% białka, z którego aż 80% przypada na gluten.
Zatem rodzi się pytanie, dlaczego białko występujące naturalnie w zbożu, wzbudza tyle kontrowersji?
Kiedy gluten staje się problemem?
Część społeczeństwa cierpi na przewlekłe bóle brzucha, biegunki, wzdęcia, zaparcia, nudności, bóle głowy, bóle kończyn oraz uczucie ciągłego zmęczenia.
Dodatkowo, do tej niespecyficznej listy objawów mogą dołączyć anemia, zmiany skórne, w tym AZS, a także schorzenia związane z układem nerwowym.
Tymczasem, przyczyną tych dolegliwości może być pewien rodzaj nadwrażliwości lub choroba związana z obecnością glutenu w diecie.
Co więcej, ziarna pszenicy, które zawierają najwięcej białka, mają aż 20 alergenów mogących wywołać alergię pokarmową.
Pojawia się stan zapalny, którego skutki mogą przebiegać łagodnie (np. zmęczenie, wzdęcia) lub ciężko (np. anemia, utrata masy ciała).
Czy wiesz, że w rzeczywistości ok. 6% ludzi na świecie odczuwa dolegliwości związane z nadwrażliwością na gluten? Potrzeba maksymalizacji plonów oraz szereg innych oczekiwań człowieka względem natury, wymusiła modyfikacje genetyczne żywności.
Wskazuje się, że czynniki środowiskowe mają istotny wpływ na rozwój współczesnych chorób. Nie do końca poznane są jednak przyczyny rozwoju schorzeń, związanych z nieprawidłową reakcją organizmu na gluten.
Sądzono, że stare odmiany pszenicy tj. samopsza, płaskurka czy orkisz, zawierając mniej glutenu, są bezpieczniejsze dla “bezglutenowców”.
Niestety, osoby cierpiące na nietolerancję, alergię czy celiakię, nie mogą spożywać pochodnych ich produktów, gdyż ta ilość glutenu wystarczy, by wywołać niepożądane objawy.
Dieta bezglutenowa
Dieta bezglutenowa zyskała miano modnej i popularnej.
Nagłośniona przez kampanie marketingowe, promowana przez artystów.
Ten rodzaj diety eliminacyjnej jest przedmiotem wielu badań naukowych i przyczyną społecznej dyskusji wzbudzającej wiele kontrowersji wśród dietetyków.
Dieta bezglutenowa kojarzy się ze zdrowiem, a glutenowa z jego brakiem.
A podsumowując, wszystko zaczęło się od jednostki chorobowej zwanej celiakią. Zatem – gluten to nasz wróg czy przyjaciel?
Dieta bezglutenowa – dla kogo?
Żywienie w różnego rodzaju nietolerancjach żywieniowych, polega na zastosowaniu diety eliminacyjnej, którą jest np. dieta bezglutenowa.
Rozpoznanie nietolerancji, odróżnienie jej od alergii, nadwrażliwości czy choroby dietozależnej – jest czasami bardzo trudne.
Eliminację stosuje się w celu rozpoznania reakcji organizmu na brak określonego składnika w jadłospisie.
Dieta eliminacyjna powinna zostać skonsultowana z lekarzem, a jej zastosowanie powinno wynikać ze wskazań medycznych.
Samodzielne podejmowanie restrykcji żywieniowych, może być przyczyną trudności w kwestii diagnozowania oraz źródłem niedoborów w organiźmie.
Dieta bezglutenowa skierowana jest do osób wymagających wyłączenia tego składnika z codziennej diety. Dostępność produktów bezglutenowych ułatwia dostarczanie organizmowi niezbędnych składników odżywczych.
Choroby o podłożu genetycznym wymagają stosowania się do zaleceń diety bezglutenowej właściwie przez całe życie.
Okresowe nietolerancje mogą wymusić czasową zmianę nawyków (odstawienie glutenu), aż do ustąpienia objawów ze strony np. przewodu pokarmowego.
Produkty zawierające gluten
Gluten znajduje się w wielu produktach spożywczych, w tym m.in.:
- Mąki i pieczywo: pszenne, żytnie i z odmian “starej” pszenicy: orkisz, płaskurka, samopsza
- Makarony: pszenica zwykła, pszenica durum, gruboziarnista mąka z pszenicy durum – semolina (zawiera gluten, tolerowana jest przez niektóre osoby z alergią)
- Płatki: orkiszowe, owsiane, kukurydziane (z dodatkiem słodu jęczmiennego lub z zanieczyszczonej glutenem mąki)
- Kasze: jęczmienna, pęczak, manna
- Produkty mleczne: jogurty, sery, śmietana
- Mięso i przetwory mięsne: wędliny, mięso mielone (w tym pakowane),
- Przetwory rybne
- Słodycze: ciasta, herbatniki, czekolady, cukierki, lizaki, lody
- Napoje – w tym alkoholowe: Kawa rozpuszczalna zawierająca kawę zbożową, piwo
- Suszone owoce
Produkty bez glutenu – oznaczenie
Europejski System Licencyjny to program, którego celem jest oznaczanie bezpiecznych produktów bezglutenowych wspólnym, dobrze rozpoznawanym w całej Europie – symbolem przekreślonego kłosa.
Produkty bezglutenowe
- Ryż (biały, brązowy), płatki ryżowe, skrobia ryżowa
- Kukurydza, skrobia kukurydziana
- Proso (kasza jaglana), gryka (kasza gryczana)
- Amarantus (szarłat), komosa ryżowa, sorgo
- Chleb świętojański (karob)
- Orzech i mąka z orzechów
- Maniok, tapioka (skrobia)
- Soja, soczewica, fasola, groch
- Ziemniaki (skrobia ziemniaczana), słodkie ziemniaki (bataty)
- Nabiał: mleko, jogurt naturalny, kefir, maślanka, śmietana, sery
- Tłuszcze: masło, oliwa z oliwek, olej roślinny
- Mięso i ryby (nieprzetworzone)
- Jaja
- Owoce i warzywa
- Przyprawy: soda spożywcza, sól, pieprz, zioła, ocet winny i jabłkowy, bezglutenowy sos sojowy, bezglutenowy proszek do pieczenia
- Napoje: herbata, kawa, soki owocowe, wody mineralne, kompoty, napary z ziół, czyste alkohole
- Cukier i słodycze: dżemy, miód, kisiele i budynie z mąki ziemniaczanej (inne słodycze bezglutenowe)
Dieta bezglutenowa – dlaczego warto ją stosować
Choroby glutenozależne
Choroby, których wspólnym mianownikiem jest “problem z glutenem”, wywołują m.in. zespół złego wchłaniania.
Grupą chorób glutenozależnych (glutenopatie autoimmunologiczne) są:
- Celiakia
- Alergia na gluten
- Choroba Dűhringa
- Nadwrażliwość na gluten
Zespół złego wchłaniania
Zespół złego wchłaniania to zespół:
- nieprawidłowego wchłaniania,
- nieprawidłowego trawienia,
- nieprawidłowej motoryki jelit,
- objawów klinicznych powstałych w wyniku powyższych zaburzeń.
Szkodliwa substancja, która została wprowadzona do organizmu poprzez żywność (gluten), może nieść za sobą niszczące skutki zdrowotne u osoby dotkniętej schorzeniem. Zespół złego wchłaniania może ujawnić się w każdym wieku, a występuje najczęściej w postaci:
- celiakii,
- nietolerancji laktozy i uczulenia na białko mleka krowiego,
- wtórnego zespołu wchłaniania.
Celiakia – choroba autoimmunologiczna
Osoby urodzone z pewnymi genetycznymi predyspozycjami oraz krewni osób chorujących, narażeni są na wystąpienie choroby trzewnej – zwanej celiakią.
Istotą tej choroby jest stosowanie diety bez glutenu. Choroba o podłożu autoimmunologicznym pociąga za sobą niekorzystne skutki.
Po spożyciu produktów glutenowych, układ odpornościowy rozpoznaje składnik jako toksynę, którą trzeba unicestwić.
Dochodzi do sytuacji, w której nasz organizm – który powinien być naszych sprzymierzeńcem w walce z potencjalną chorobą – staje się wrogiem.
Powstałe w komunikacji układu immunologicznego błędy powodują, że limfocyty dbające o naszą odporność na co dzień, przyczyniają się do rozwoju zmian morfologicznych.
Skutek? Uszkodzenie i zanik kosmków jelitowych. Przyczyna: gluten.
W wyniku powstałych zmian, zmniejszeniu ulegają szczelności połączeń międzykomórkowych, a zwiększeniu przepuszczalność bariery jelitowej.
Konsekwencją celiakii jest zaburzenie metabolizmu substancji odżywczych, witamin, składników mineralnych i innych istotnych dla zdrowia mikroelementów.
Celiakia jak rozpoznać?
Badanie laboratoryjne stosowane w rozpoznaniu i monitorowaniu chorób, pomaga rozpoznać chorobę trzewną poprzez potwierdzenie obecności specyficznych przeciwciał IgA lub IgG przeciw:
- transglutaminazie tkankowej (tTG),
- endomysium mięśni gładkich (EmA),
- deaminowanym peptydom gliadyny (DGP).
W diagnostyce choroby trzewnej stosuje się również badania genetyczne na obecność lub brak antygenów – są to antygeny zgodności tkankowej HLA-DQ2 lub DQ8.
Bardzo ważnym badaniem jest gastroskopia, której wynik w postaci obrazu (stan błony śluzowej jelita) oraz wycinka, pozwala wykluczyć lub potwierdzić obecność choroby.
Czy wiesz, że? 1 na 133 Amerykanów cierpi na celiakię (około 1% populacji), a 83% z nich jest niezdiagnozowanych lub błędnie zdiagnozowanych z innymi schorzeniami
Celiakia objawy:
- przewlekła biegunka i bóle brzucha,
- objawy zespołu jelita drażliwego,
- niedożywienie, niedokrwistość, zmniejszenie masy ciała, niedobór wzrostu,
- wymioty,
- opryszczkowate zapalenie skóry, afty w jamie ustnej,
- objawy ze strony układu nerwowego,
- inne objawy tj.: padaczka, migrena, depresja, osłabienie mięśniowe i zaburzenia w koordynacji ruchowej.
Celiakia dieta
Jedynym lekarstwem dla osób chorych na celiakię, jest stosowanie diety bezglutenowej, w której nie dopuszcza się spożywania jakichkolwiek produktów pochodzenia pszenicznego, jęczmiennego, żytniego i owsianego.
Unika się również produktów potencjalnie zanieczyszczonych glutenem w procesie technologicznym.
Alergia na gluten
Alergia na gluten to schorzenie często mylone z celiakią. Nadwrażliwość pokarmowa na pszenicę, obejmuje jedno lub więcej białek (albumina, gluten, gliadyna, globulina), a alergia na gluten wywoływana jest tylko jednym, określonym alergenem.
W przypadku potwierdzenia alergii, podstawową zasadą leczenia jest wprowadzenie diety bezglutenowej.
Choroba Dűhringa
Choroba Dűhringa zwana jest opryszczkowym zapaleniem skóry lub skórną postacią celiakii, gdyż powoduje wystąpienie charakterystycznych grudek i/lub pęcherzy, najczęściej bardzo swędzących.
Zazwyczaj obejmuje: twarz, łokcie, kolana, pośladki oraz okolice kości krzyżowej.
Co więcej, jako zespół skórno-jelitowy, skupia objawy wokół wykwitów skórnych i świądu, a jednocześnie w mniejszym stopniu powoduje zaburzenia jelitowe.
Ponadto, występowanie celiakii w rodzinie zwiększa ryzyko rozwoju choroby Dűhringa u osób spokrewnionych.
Do objawów choroby Dűhringa zalicza się: świąd i pieczenie pozornie łagodnych zmian skórnych, takich jak zadrapania i strupy, oraz objawy zespołu złego wchłaniania.
Dodatkowo, u nawet 50% dorosłych z tą chorobą mogą pojawić się defekty szkliwa zębowego.
Nadwrażliwość na gluten
Wykluczenie celiakii, choroby Dűhringa i alergii na gluten, z jednoczesnym utrzymywaniem się niepożądanych objawów po spożyciu produktu glutenowego, wskazuje na pojawienie się nadwrażliwości na gluten.
U osób chorujących nie występują zmiany patologiczne kosmków jelitowych.
Nadwrażliwość na gluten objawy:
- ból brzucha, bóle głowy,
- wysypka, egzema,
- uczucie ciągłego zmęczenia, osłabienie,
- biegunka, wzdęcia, zaparcia,
- drętwienie i bolesność kończyn,
- nudności, wymioty, pieczenie w przełyku,
- zapalenie języka.
Dieta bezglutenowa – efekty: fakty i mity
Zdrowie
U osób zmagających się z chorobami glutenozależnymi, dieta bezglutenowa jest po prostu nieodłącznym elementem terapii, a do jej wytycznych chory stosuje się przez całe życie. Jakie są efekty diety bezglutenowej?
To przede wszystkim lepsze samopoczucie i mniej skutków ubocznych.
W wielu przypadkach, nieuświadomione (lub celowe) spożywanie produktów z glutenem, może wywołać ciężkie powikłania zdrowotne np. uszkodzenie jelit.
Antybiotykoterapia, współistniejące nietolerancje lub przewlekle biegunki, mogą prowadzić do okresowej nietolerancji na gluten.
Wprowadzenie diety bez glutenu do momentu zregenerowania się błony śluzowej jelita, przyczyni się do odbudowy kosmków jelitowych i powrotu do pełni zdrowia.
Jednostki chorobowe tj. celiakia czy zespół Dűhringa, wymuszają spożywanie tylko produktów oznaczonych jako bezglutenowe.
Inne, potencjalnie bezglutenowe artykuły spożywcze mogły zostać zanieczyszczone glutenem na etapie procesu produkcyjnego (np. w trakcie przetwarzania). W przypadku choroby wykluczenie składnika z diety to restrykcja, a nie wybór.
Profilaktyka
Zaleca się stosowanie diety bezglutenowej także w terapiach wspomagających leczenie innych chorób. Po wcześniejszej konsultacji lekarskiej, jednoznacznych wskazaniach medycznych przy jednoczesnym wykluczeniu innej choroby trzewnej, dietę stosuje się w chorobach:
- Autoimmunologiczne zapalenie tarczycy – choroba Hashimoto,
- Zespół jelita drażliwego,
- Autyzm,
- Cukrzyca typu I,
- Reumatoidalne zapalenie stawów – RZS,
- Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi – ADHD.
Efektem wprowadzenia diety bez glutenu, jest złagodzenie stanów typowych dla danej choroby czy schorzenia.
Choć nie ma jednoznacznych badań potwierdzających tą tezę, osoby stosujące się do zaleceń medycznych, zauważają ogólną poprawę samopoczucia.
Utrata zbędnych kilogramów
Wśród wielu ludzi dominuje pogląd, że dieta bez glutenu przyczynia się do zmniejszenia masy ciała. Nic bardziej mylnego.
Oczywiście każda pozytywna zmiana w diecie, prowadzi do równie korzystnych efektów końcowych, chociażby lepszego samopoczucia.
Podsumowując, mając kontrolę nad spożywaniem odpowiedniej ilości składników odżywczych, wprowadzając regularność i skupiając się na zdrowszych przygotowywaniu posiłków, chcąc nie chcąc – kształtujemy poprawne nawyki żywieniowe.
Jeśli dodatkowo, skupiając się na utrzymaniu diety, jemy zdrowo i po prostu mniej – nic w tym dziwnego, że schudniemy.
Gluten jest zły
Jeśli jesteś osobą zdrową, nie musisz martwić się o szkodliwość produktów glutenowych. Dlaczego? Ponieważ gluten nie szkodzi osobom zdrowym – po prostu.
Oczywiście właściwie rozplanowana i zbilansowana dieta bezglutenowa również nie jest zła. Jednak ryzykiem jest stosowanie diety eliminacyjnej, skutkującej niedoborami składników odżywczych.
Niedobory składników odżywczych w diecie bezglutenowej
Kierując się trendem, dostępnością produktów bezglutenowych, agresywnym marketingiem czy potrzebą zmiany stylu życia, część społeczeństwa, w konsekwencji decyduje się na zastosowanie diety bezglutenowej.
Bez wskazań lekarskich, jej stosowanie może w konsekwencji “odbić” się niekorzystnie na zdrowiu.
Ostatecznie, nieprawidłowo zbilansowana dieta, prowadzi do niedoboru składników odżywczych, których dobrym źródłem są właśnie produkty pełnoziarniste ze zbóż glutenowych.
Jest nim przede wszystkim błonnik pokarmowy (włókno pokarmowe), który chroni m.in. przed zaparciami, zmniejsza wartość energetyczną diety i daje uczucie sytości.
Ponadto obserwuje się, że stosowanie diety bezglutenowej może być przyczyną nadmiernego spożycia innych składników diety :
- tłuszcze nasycone,
- sól,
- cukier,
- produkty wysoko rafinowane, których nadmiar przyczynia się do rozwoju schorzeń takich jak: otyłość czy nadciśnienie.
Niedobory witamin i składników mineralnych w diecie bezglutenowej
Wśród nich wymienia się witaminy z grupy B (głównie B9 i B12), witaminę D oraz wapń, żelazo, magnez, cynk, miedź i selen.
Nieprawidłowo skomponowana dieta, prowadzi w konsekwencji do poważnych problemów zdrowotnych.
Dieta bezglutenowa – jadłospisy
Budowa jadłospisów diety bezglutenowej, opiera się o listę produktów z dwóch kategorii:
Dozwolone
Np. Mleko świeże, jogurt naturalny, nieprzetworzony ser biały, pieczywo bezglutenowe
Przeciwwskazane
Np. Produkty mleczne z dodatkiem zbóż, napoje mleczne ze słodem jęczmiennym, kawa zbożowa Na tej podstawie dobiera się odpowiednie produkty i komponuje posiłki z uwzględnieniem ich regularności oraz odpowiednich technik obróbki termicznej.
Jadłospis diety bezglutenowej, opcja nr 1- dla dziecka
I Śniadanie:
- Kakao naturalne z mlekiem oraz słodzikiem
- Kanapki: chleb bezglutenowy z szynką dobrego gatunku
- Masło
- Liście sałaty
- Jabłko
II Śniadanie
- Kanapki: chleb bezglutenowy z twarogiem i śmietanką
- Masło
- Szczypiorek
- Sok pomarańczowy
Obiad
- Zupa pomidorowa
- Makaron sojowy
- Ryba duszona w jarzynach
- Ziemniaki
- Surówka z buraka
- Herbata
Podwieczorek
- Budyń z ryżu i sera twarogowego
Kolacja
- Sałatka z warzyw ze śmietaną
Jadłospis diety bezglutenowej, opcja nr 2
I Śniadanie
- Kanapka: chleb z amarantusa z musem owocowym (np. poziomkowym)
- Herbata
II Śniadanie
- Krem z kaszy jaglanej
- Dynia
- Suszone daktyle
- Płatki gryczane
- Sok owocowy
Obiad
- Zupa orientalna Tom Yam
- Makaron ryżowy
- Krewetki tygrysie lub przykładowo piersi z kurczaka
- Papryka faszerowana brązowym ryżem
- Woda
Podwieczorek
- Pudding ryżowy z cynamonem i wanilią
Kolacja
- Carpaccio z buraka
- Ser feta
- Rukola
- Orzechy włoskie
Jadłospis diety bezglutenowej, opcja nr 3
I Śniadanie
- Kaszka kukurydziana na mleku
- Truskawki
- Herbata ziołowa
II Śniadanie
- Jogurt bezglutenowy
- Wafle ryżowe
- Gruszka
Obiad
- Gulasz z fenkuła i pomidorów
- Chrupiące kotleciki z indyka
- Mix sałat z pomidorkami koktajlowymi i octem balsamicznym
- Woda
Podwieczorek
- Ciasto marchewkowe
- Herbata
Kolacja
- Kanapka: chleb z płatków owsianych
- Serek kanapkowy bezglutenowy
- Papryka
- Natka pietruszki
- Woda
Dieta bez glutenu – przepisy i produkty bezglutenowe
Na słodko i bez glutenu
Keks z bakaliami
Składniki: 2 jaja, 4 dag masła, 2 łyżki cukru, 14 dag maki kukurydzianej (lub zmieszanej z ziemniaczaną), 3 łyżki mleka, 2 płaskie łyżeczki bezglutenowego proszku do pieczenia, cukier waniliowy, bakalie: 3 dag rodzynek, 3 dag śliwek suszonych, 1 łyżka płatków migdałowych, tłuszcz do wysmarowania formy, grysik kukurydziany do wysypania formy
Wykonanie
- Utrzeć masło, cukier, cukier waniliowy i żółtka.
- Z białek ubić pianę.
- Połączyć utartą masę z pianą.
- Dodać przesianą mąkę z proszkiem do pieczenia, a następnie mleko i bakalie.
- Wymieszać całość.
- Przełożyć do wysmarowanej tłuszczem formy (posypanej grysikiem).
- Piec w nagrzanym piekarniku ok. 40 minut.
Źródło: Dietetyka – żywienie zdrowego i chorego człowieka; Helena Ciborowska Anna Rudnicka
Dieta bezglutenowa na obiad
Nadziewane bakłażany
Składniki: Porcja amarantusa, 1 duży bakłażan, 1 duża cebula, 2 duże pomidory, 1 łyżka orzeszków pinii lub włoskich, 2 ząbki czosnku, 5 ziaren ziela anielskiego, 1 mały pęczek natki pietruszki, sok z połowy cytryny, oliwa, sól, pieprz
Wykonanie:
- Przecinamy bakłażana wzdłuż i wydrążamy.
- Posypujemy solą – odstawiamy na 30 minut.
- Podsmażamy na oliwie pokrojoną cebulę.
- Po zarumienieniu, dodajemy wydrążoną część z bakłażana, obrane i pokrojone pomidory, przeciśnięty przez praskę czosnek, orzeszki, oraz ziele angielskie, sól i pieprz.
- Po około 15 minutach dodajemy natkę i sok z cytryny. Dusimy do zgęstnienia składników.
- Bakłażana obmywamy z soli, faszerujemy, wstawiamy do naczynia żaroodpornego.
- Podlewamy ½ szklanki wody i pieczemy pod przykryciem 30 minut.
- Podajemy z porcja gotowanego amarantusa.
Źródło: Zdrowie bez tajemnic – Astma, alergie, celiakia. Objawy, leczenie; Wydawnictwo JOT; ISBN 978-83-9422902-7-6
